LÒNG DÂN ÐỐI VỚI NHÀ TÂY SƠN

QUÁCH TẤN & QUÁCH GIAO

Danh người anh hùng dân tộc Quang Trung Nguyễn Huệ, người đã hai phen phá tan quân xâm lược do Duy Kỳ thỉnh về, Phúc Ánh rước tới, cứu nhân dân Việt nam thoát khỏi vòng nô lệ của ngoại quốc, cùng mặt trăng mặt trời rạng rỡ trên sông núi Việt nam. Vì nghĩ rằng, nếu không có vua Thái Ðức mở đường, Ðông Ðịnh vương giúp sức, thì chắc gì đã có những chiến công oanh liệt của vua Quang Trung, nên người Bình định, nhất là người Bình khê, ghi nhớ cả ba người anh hùng áo vải. Bởi vậy, sau khi ngôi từ đường của nhà Tây Sơn ở Kiên Mỹ bị nhà Nguyễn phá hủy, thì ngôi đình làng thay vào.

Ðình làng dựng lên để thờ thần. Nhưng nhân dân địa phương đem sắc thần để một ngôi miếu khác, còn đình thì bí mật thờ ba vua Tây Sơn, xuân kỳ thu tế, nhưng chỉ vái thầm chứ không đọc văn. Ngoài xuân thu kỳ tế, còn ngày kỵ của ba vua vào tháng 11 âm lịch. Ðể che mắt vua quan nhà Nguyễn, ngày kỵ gọi trại là ngày "cúng cơm mới". Lâu ngày chánh quyền địa phương biết được, nhưng một mặt sợ "thần linh bẻ họng", mặt khác sợ thất nhân tâm nên bóp bụng làm ngơ.

Lòng kính yêu nhớ tiếc ba vua Tây Sơn thấm thía và bền bỉ, chẳng những ở tầng lớp sĩ phu, mà cả ở dưới mọi tầng lớp nhân dân. Bất kỳ già trẻ trai gái, hễ đi ngang qua đình Kiên mỹ là lấy nón cúi đầu. Khách đi ngựa, đi võng đều phải xuống ngựa, xuống võng. Và ca dao địa phương có câu:

Ðá Hàng cữ nước không sâu
Hàng Thuyền lai láng mặt dầu cá đua
Có đua sông trước thì đua
Sông sau mắc miễu thờ vua xin đừng

Lòng kính yêu tiếc nhớ nhà Tây Sơn chẳng những ở thời trước, mà cho đến năm 1945 vẫn nồng nàn như cử xuân kỳ thu tế, ngày kỵ "cúng cơm mới" trong năm 1945 vẫn tiến hành như thường lệ. Ðến năm 1947 có lệnh tiêu thổ kháng chiến, đình miễu bị phá hủy, việc cúng tế mới thôi.

Năm 1960, nhân dân Bình khê chung tiền chung sức lập lại đền thờ Tây Sơn nơi đình cũ.
Ðền không lấy gì làm rộng lớn, song trang nghiêm. Ðối với sự nghiệp anh hùng thật không xứng đáng. Nhưng đối với hoàn cảnh thiếu thốn của nhân dân địa phương lúc bấy giờ, thì chừng ấy cũng là một cố gắng vượt mức.

Ðền có ba gian. Gian giữa thờ vua Quang Trung. Hai bên thờ vua Thái Ðức và Ðông Ðịnh vương. Trước sân có tượng bán thân của vua Quang Trung và có bi đình khắc bài kỷ tán tụng công đức nhà vua.

Sau khi đền lạc thành, cứ mỗi năm, đến ngày lễ Ðống Ða, nhân dân toàn tỉnh Bình định họp nhau tại đền làm lễ kỷ niệm. Lễ kỷ niệm cử hành theo cổ lễ, nhưng những cuộc vui thì có mới có xưa. Người đến dự lễ vô cùng đông đúc. Ngựa xe như nước áo quần như nêm. Và riêng nhân dân Bình khê rằm tháng 11 âm lịch lại tổ chức thêm ngày kỵ ba vua theo thường lệ.

Trong buổi lễ Ðống Ða và ngày kỵ đều có đọc văn tế và cử nhạc theo cổ lễ. Bài văn tế đầu tiên:

VĂN TẾ ÐỐNG ÐA

Than ôi!
Dòng Côn thủy mây lồng thức gấm, mãn vui tình mai liễu độ xuân
Ðỉnh Tây sơn gió cuộn sông tùng, chạnh tưởng đức anh hùng cứu quốc
Hai bận vui xuân, cỏ hoa lồng tiệc ngọc
Lửa tạnh hề biên cương
Nền cao hề xã tắc
Tiếng anh dũng nước mây lừng lẫy sấm
Triều Mãn Thanh bóp bụng sống chung trời
Chí đấu tranh son sắt vững vàng nên
Niềm Lưỡng Quảng quyết tâm đòi lại đất
Nhưng than ôi!
Tấm gan rêu đá, trời chửa vá xong
Ðỉnh Ngự chìm mây, rồng sao vội khuất!
Cơ cường thịnh thiếu tay xếp đặt
Cửi dòn thoi phút để mối tơ chùng!
Nghiệp đế vương đuối sức giữ gìn
Thuyền thuận bến trúc theo cơn gió lật!
Trời Phú xuân sương gió lạnh lùng!
Biển Thị Nại bèo mây tản mát!
Bút chép sử múa men hay đắc thế, trang oanh liệt son nhòa!
Nền ghi ân khuất lấp bóng cô thôn, gường anh hùng thủy nhạt!
Nối chí cả người sau toan lấp hận
Lao công tinh vệ ngậm ngùi thương
Gìn dấu linh chốn cũ khó nguôi tình
Lắng giọng đỗ quyên tê tái ruột
Cũng may thay:
Lẽ tuần hoàn trời đất chẳng ngừng xoay
Ách chuyên chế giống nòi nay đã thoát
Trăng hào kiệt bấy lâu u ám, ngọn đông phong mát mẻ vén màn sương
Vườn anh hoa đua nở tự do, bút thanh nghị ngọt ngào rơi giọt nước
Chúng tôi nay:
Chung gội ơn xuân. Kính dâng lễ bạc
Non xanh nước biếc, khí anh tú mơ màng
Nội thẳm ngàn xa, hương tinh thần bát ngát
Dòng lịch sử mở ra ôn lại, dịu dàng chữ gấm dệt lời hoa
Tranh vĩ nhân trải rộng xem chung, lộng lẫy chỉ vàng treo bóng ác
Hàm hô con cá nhảy, trong bóng mây thấp thoáng bóng rồng
Trưng Lĩnh cánh diều bay, theo tiếng gió lẫy lừng tiếng nhạc
Linh thiêng xin chứng.

Từ khi đền Tây Sơn lập lại, năm năm đều tế lễ. Lễ Ðống Ða thay lễ tế Xuân Thu. Lễ húy nhật vẫn giữ y như cũ. Và tuy đời đổi mới, lễ vẫn cử hành theo lề lối xưa. Nhưng lần lần người đọc văn tế có tài qua đời hết, và cứ đọc đi đọc lại mãi một bài nghe cũng chán, nên cứ vài ba năm thay văn tế một lần, không thiếu những điểm quan trọng, nhưng gọn gàng dễ đọc.

Có hai bài thường được dùng đến là Văn tế lễ Ðống Ða và Văn tế ngày Kỵ 15 tháng 11.
Những bài ký đã nói lên được trung thực lòng người yêu nước đối với nhà Tây Sơn. Nhưng trong đó chỉ dám biểu lộ sau khi nhà Nguyễn đã bị nhân dân đứng lên lật đổ.

Dám biểu lộ trong lúc ách cường quyền còn đè nặng trên cổ nhân dân, thì lòng lính yêu mới thật là mãnh liệt mà Nguyễn Bá Huân viết: "Cân quấc Anh hùng truyện, Tây Sơn văn thần liệt truyện". Nguyễn Trọng Trì viết: "Tây Sơn danh tướng chính Nam truyện, Tây Sơn lương tướng ngoại truyện".
Các tác phẩm trên ghi chép sự tích, hành trạng của các anh hùng hào kiệt văn võ phò tá cho nhà Tây Sơn. Sách viết dưới thời Tự Ðức. Dụng ý đề cao nhà Tây Sơn. Không phải là "danh sơn sự nghiệp" mà sách được phổ biến trong giới trí thức đương thời, trong đó có một đại thần nhà Nguyễn là Ðào Tấn ở Vinh Thạnh.

QUÁCH TẤN - QUÁCH GIAO 
Ðặc san TÂY SƠN - QUANG TRUNG Xuân Quí Dậu 1993